top of page
Ara

Melankolinin Nöropsikolojik ve Sinirbilimsel Temelleri: Güncel Bir İnceleme


Giriş


Melankoli, kökeni antik çağlara kadar uzanan ve tarih boyunca farklı şekillerde anlaşılmış bir kavramdır. Tarihsel olarak melankoli, hem zihinsel hem de fiziksel semptomları olan ayrı bir hastalık olarak kabul edilmiş ve hümoral teori ile ilişkilendirilmiştir (1). Hipokrat, kalıcı korku ve ümitsizlikleri melankolinin semptomatik belirtileri olarak tanımlamıştır. Günümüz tanı sistemlerinden DSM-5 ve ICD-11, "melankolik özellikler" terimini majör depresif bozukluk için bir belirleyici olarak kullanmaktadır (1).

Çağdaş sinirbilim, melankolinin biyolojik temelini aktif olarak araştırmakta ve mevcut sınıflandırmalar MDD'nin bir özelliği olarak ele alsa bile, nörobiyolojik olarak farklı bir durum olarak doğrulamaya doğru bir hareket olduğunu düşündürmektedir (7). EEG, fMRI ve PET çalışmalarıyla kanıtlandığı gibi, nörobiyolojik korelasyonlara odaklanılması, melankolinin gerçekten de MDD'nin şiddetli bir şeklinden daha fazlası olabileceğini göstermektedir.



Nörobiyolojik Mekanizmalar ve Sinirsel Devreler

Melankolinin altında yatan nörobiyolojik mekanizmalar, belirli beyin bölgelerindeki aktivite değişiklikleri, nörotransmitter sistemlerindeki bozukluklar ve fonksiyonel bağlantısallıktaki değişikliklerden oluşmaktadır.


Prefrontal Korteks (PFC): fMRI çalışmaları, melankolik depresyonlu hastalarda sol talamus, sağ supramarginal girus, sağ ve sol superior frontal girus, sağ orta frontal girus ve sol fusiform girusta BOLD sinyal yoğunluğunda anlamlı bir azalma olduğunu göstermiştir (8). PFC, "kişilik merkezi" olarak düşünülmekte ve dopamin, norepinefrin ve serotonin gibi ruh halini değiştiren nörotransmitter sistemlerine olan kapsamlı bağlantıları yoluyla duygusal durumda rol oynar (10).


Hipokampus: MRI çalışmaları, melankolik depresyonda sağlıklı kontrollere kıyasla sağ hipokampal kuyrukta gri madde hacminde azalma olduğunu bulmuştur (11). Geç yaş depresyonunda PET/MRI taramaları, sağlıklı kontrollere kıyasla hipokampusta daha düşük gri madde hacimlerine doğru bir eğilim göstermiştir, ancak korunmuş sinaptik yoğunluk ile birlikte (13).


Amigdala: Depresif bireyler, hiç depresyon geçirmemiş bireylere kıyasla daha uzun süren olumsuz kelimelere karşı sürekli amigdala tepkileri göstermiştir (15). MDD'de pozitif uyaranlara karşı amigdala hemodinamik yanıtları zayıflamıştır (19). Gerçek zamanlı fMRI nörofeedback eğitimi, depresif katılımcıların pozitif otobiyografik anıları hatırlarken amigdala yanıtlarını artırabildiğini ve bunun da ruh halini iyileştirdiğini göstermiştir.


Singulat Korteks: EEG'nin swLORETA analizi, MDD ve eşlik eden anksiyete semptomları olan hastalarda prefrontal lob ve posterior singulat kortekste (PCC) düşük delta ve teta aktivitesi ile yüksek beta aktivitesi göstermiştir (20). PET ve EEG ölçümleri, melankolik hastalarda subgenual anterior singulat kortekste (sgACC) (BA 25) azalmış dinlenme aktivitesi göstermiştir (22).



Genetik ve Epigenetik Faktörler


Melankolinin gelişiminde genetik ve epigenetik faktörler önemli bir rol oynamaktadır.


BDNF Val66Met Polimorfizmi: Beyin Kaynaklı Nörotrofik Faktör (BDNF) Val66Met polimorfizmi (rs6265), BDNF'nin aktiviteye bağlı salınımını etkileyen yaygın bir SNP'dir (49). Bir çalışma, melankolik depresyonlu Met66 taşıyıcılarında sol hipokampusta anlamlı bir gri madde hacmi azalması ve aynı grupta sağ orbitofrontal kortekste hacim artışı bulmuştur (51).

Tedaviye dirençli depresyonlu hastalarda BDNF geninin Val/Met heterozigotluğu, Val/Val homozigotluğuna kıyasla anlamlı derecede daha fazla melankolik özellik ve daha yüksek tedavi direnci riski ile ilişkilendirilmiştir (52).


HPA Ekseni Değişiklikleri: Hipotalamik-pituiter-adrenal (HPA) ekseninin, hiperkortizolizm, adrenal hiperplazi ve negatif geri bildirimdeki anormallikler ile karakterize edilen aşırı aktivitesi, melankolik depresyonda en tutarlı şekilde tanımlanan biyolojik anormalliktir (59).


Çevresel Etkilerin Epigenetik Yansımaları: Kötü beslenme, çevresel kimyasallar ve zihinsel stres gibi çevresel stres, özellikle erken gelişim döneminde, epigenomun genoma göre daha savunmasız olması nedeniyle çeşitli edinilmiş bozukluklara neden olan epigenetik mekanizmaların başarısızlıklarına yol açabilir (63). Bu çevresel olarak indüklenmiş epigenetik değişiklikler, sonraki nesillere aktarılabilir (nesiller arası kalıtım).



Bilişsel Bozukluklar ve Melankoli


Melankolik depresyon, bilişsel işlevlerde çeşitli bozukluklarla ilişkilidir.


Bilişsel Esneklik ve Bellek Performansı: Bilişsel esneklik, bireylerin farklı görevler, stratejiler veya fikirler arasında geçiş yapmasına olanak tanır ve günlük yaşam için önemli bir yetenektir (69). Wisconsin Kart Eşleme Testi (WCST), bilişsel esnekliğin yaygın bir ölçüsüdür. N-Back testi, çalışma belleğini değerlendirir (76).

MDD, hem duygusal olmayan hem de duygusal uyaranlara yanıt olarak bozulmuş bilişsel esneklik göstermiştir ve negatif duygusal uyaranlar için bu bozulma daha fazladır (70). Bilişsel esneklik eğitimi, duygu düzenlemesini iyileştirebilir ve depresif semptomları azaltabilir (71).


Dikkat ve Negatif Uyaranlara Hipervijilans: Melankolik hastalar, anterior insula ve dikkat ağlarını içeren yaygın bir bağlantı kesilmesi sergilemektedir (43). Negatif bilgiye seçici dikkat olan negatif dikkat önyargısı, depresyonun sürdürülmesine katkıda bulunduğu düşünülmektedir (81).

Negatif dikkat önyargısını azaltmak için tasarlanmış bilgisayar tabanlı bir eğitim olan dikkat önyargısı modifikasyonu (ABM), MDD'de negatif dikkat önyargısını azaltma ve duygusal bilgi üzerindeki kontrolü destekleyen nöral devrelerde dinlenme durumu bağlantısallığını artırma konusunda bazı umut verici sonuçlar göstermiştir (81).


Yürütücü İşlevler ve Karar Alma: Çalışma belleği, dikkat, tepki inhibisyonu ve bilişsel esneklik dahil olmak üzere amaç odaklı davranış için gerekli olan bir dizi bilişsel yetenek olan yürütücü işlevler, depresif bireylerde sıklıkla bozulur (91). Depresyon semptomları ile azalmış yürütücü işlev arasındaki ilişki öncelikle yorgunluk/enerji kaybı ile bağlantılıdır (97).

Depresif hastalar, dinlenme durumunda sol frontal alanlarda hipoaktivite ve sağ frontal alanlarda hiperaktivite ile karakterizedir ve sıklıkla çoklu bilişsel, affektif ve dikkat süreçlerini yansıtan bozulmuş karar alma sergilerler (100).



Klinik Tanı ve Tedavi Yaklaşımları


DSM-5 ve ICD-11 Kriterleri: DSM-5'e göre majör depresif bozukluğun "melankolik özelliklerle" belirleyicisi, ya (1) neredeyse tüm aktivitelerde zevk kaybı ya da (2) genellikle keyifli uyaranlara karşı tepkisizlikten birinin varlığını gerektirir. Ek olarak, melankolik ruh hali kalitesi, depresyonun sabahları daha kötü olması, erken uyanma, psikomotor değişiklikler, iştah kaybı ve aşırı suçluluk gibi semptomlardan en az üç tanesinin bulunması gerekir (1).

ICD-11, melankoli ile birlikte mevcut bir depresif epizotu çeşitli semptomların varlığına dayanarak tanımlar: anhedoni, duygusal tepkisizlik, terminal uykusuzluk, sabah daha kötü hissetme, psikomotor değişiklikler ve iştah/kilo kaybı (1).


Farmakolojik Tedavi Yaklaşımları: Seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI'lar), güvenlik ve tolere edilebilirlikleri nedeniyle majör depresif bozukluğun ilk basamak tedavisi olarak sıklıkla kullanılır (130). Ancak bazı kanıtlar, melankolik depresyonlu hastaların trisiklik antidepresanlar (TCA'lar) veya monoamin oksidaz inhibitörleri (MAOI'ler) gibi daha eski antidepresanlara ve ayrıca serotonin-norepinefrin geri alım inhibitörlerine (SNRI'lar) daha iyi yanıt verebileceğini göstermektedir (135).

Glutamaterjik ilaçlar, özellikle ketamin (ve enantiomeri esketamin), hızlı ve güçlü antidepresan ve antisuicidal etkiler göstermiş ve ayrıca melankolinin temel semptomu olan anhedoniyi tedavi etmede umut vaat etmektedir (137).


Nöromodülasyon Yöntemleri: Derin beyin stimülasyonu (DBS), transkraniyal manyetik stimülasyon (TMS) ve teta burst stimülasyonu (TBS) gibi teknikler melankolik depresyon için araştırılmaktadır (33).

Elektrokonvülsif terapi (ECT), özellikle melankolik özellikler, psikotik semptomlar, tedavi direnci veya yüksek intihar riski olan vakalarda şiddetli depresyon için oldukça etkili bir tedavidir (131).


Psikoterapi ve Alternatif Yaklaşımlar: Bilişsel davranışçı terapi (BDT), olumsuz düşünce kalıplarını ve davranışlarını tanımlamaya ve değiştirmeye odaklanan, depresyon için yaygın olarak kullanılan bir psikoterapidir (3).

Bilinçli farkındalık meditasyonunu BDT ile birleştiren bilinçli farkındalık temelli bilişsel terapi (MBCT), depresif semptomları ve ruminasyonu azaltmada ve nüksü önlemede etkinlik göstermiştir (163).

Yapay zeka (YZ) destekli terapötik müdahaleler, zihinsel sağlık hizmetlerini iyileştirmek için potansiyel araçlar olarak ortaya çıkmaktadır (169).



Sonuç ve Geleceğe Yönelik Perspektifler


Melankolik depresyon araştırmalarında hala önemli boşluklar bulunmaktadır. Melankolik depresyonun nosolojik durumu konusunda, yani ayrı bir tanısal varlık mı yoksa sadece majör depresif bozukluğun şiddetli bir tezahürü mü olduğu konusunda temel bir araştırma boşluğu devam etmektedir (110).

Gelecekteki araştırmalarda, her hastanın benzersiz profiline ve özelliklerine göre terapötik müdahaleleri uyarlamayı amaçlayan kişiselleştirilmiş yaklaşımlar önem kazanmaktadır. fMRI ve PET gibi nörogörüntüleme teknikleri, EEG ile birlikte, temel beyin bölgelerindeki aktiviteyi izleyerek potansiyel biyobelirteçleri belirlemek ve belirli tedavilere bireysel yanıtları tahmin etmek için giderek daha fazla kullanılmaktadır (181).

Yapay zeka tabanlı sinirbilimsel modellemeler, melankolinin nörobiyolojik temellerini anlamada ve yeni tedavi stratejileri geliştirmede önemli rol oynayacaktır. Derin pekiştirmeli öğrenme ajanlarında sinaptik kayıp gibi depresyonda gözlemlenen nörolojik değişiklikleri simüle etmek, altta yatan patoloji hakkında fikir vererek bir dizi depresyon benzeri davranışa neden olabilir (126).

Bireyselleştirilmiş tedavi stratejilerinin geliştirilmesi, melankolik depresyonun yönetiminde gelecek vaat eden bir yaklaşımdır. Her bireyin benzersiz biyolojik ve klinik profillerini dikkate alan, tedavi yanıtını tahmin eden biyobelirteçleri ve hedeflenmiş müdahaleleri içeren yaklaşımları entegre etmek, melankolik depresyondan muzdarip bireyler için daha iyi ve daha kalıcı bir iyileşme sağlayabilir.



Kaynaklar

  1. Melancholia - Wikipedia. (2025). https://en.wikipedia.org/wiki/Melancholia

  2. Melancholia: causes, symptoms, and treatments - The Diamond Rehab Thailand. (2025). https://diamondrehabthailand.com/what-is-melancholia/

  3. Depression Severity, Slow- versus Fast-Wave Neural Activity, and Symptoms of Melancholia. (2025). https://www.mdpi.com/2076-3425/14/6/607

  4. FMRI study of implicit emotional face processing in melancholic depression. (2023). https://www.frontiersin.org/journals/human-neuroscience/articles/10.3389/fnhum.2023.1029789/full

  5. Neuroanatomy, Prefrontal Cortex - StatPearls. (2025). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499919/

  6. Reduced gray matter volume of the hippocampal tail in melancholic depression: evidence from an MRI study. (2024). https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38443878/

  7. PET/MRI findings 'encouraging' for people with late-life depression. (2025). https://www.auntminnie.com/clinical-news/mri/article/15666840/petmri-findings-encouraging-for-people-with-latelife-depression

  8. Can't shake that feeling: Event-related fMRI assessment of sustained amygdala activity in response to emotional information in depressed individuals. (2025). https://www.researchgate.net/publication/11386820_Can't_shake_that_feeling_Event-related_fMRI_assessment_of_sustained_amygdala_activity_in_response_to_emotional_information_in_depressed_individuals

  9. Real-Time fMRI Neurofeedback Training of Amygdala Activity in Patients with Major Depressive Disorder. (2025). https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0088785

  10. Prefrontal Lobe and Posterior Cingulate Cortex Activations in Major Depressive Disorder. (2021). https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34834408/

  11. The role of the nucleus accumbens and rostral anterior cingulate in depression. (2025). https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2686061/

  12. QIMR Berghofer depression discovery brings fresh hope for 'melancholia'. (2025). https://www.qimrberghofer.edu.au/news-2/melancholia-diagnosis/

  13. Disrupted effective connectivity of cortical systems supporting attention and interoception in melancholia. (2015). https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25692565/

  14. Critical Issues in BDNF Val66Met Genetic Studies of Neuropsychiatric Disorders. (2018). https://www.frontiersin.org/journals/molecular-neuroscience/articles/10.



Yazının tamamına ulaşmak için;





Yorumlar

bottom of page